دايره المعارف جيبي

ابتدا خودم را قدري جمع و جور كردم. باورش براي خود من هم سخت بود كه با مدرك مهندسي آنچناني و سابقه ي كار آنچناني تر(!) و هزار و يك دك و پز بابت مقالات منتشر شده، جواب پرسش را در ذهن نداشته باشم.

به هر تقدير بعد از يك چرخ در كتابهاي دم دست پاسخ را به همكارمان تحويل دادم و بد نديدم آن را در اينجا هم قيد كنم شايد به درد شما هم بخورد.

كالري «Calorie»، معياري قديمي براي سنجش انرژي است. واژه ي كالري در قرن 19 وارد ادبيات علمي شد. به تدريج و با جا افتادن سيستم SI، اين واحد جاي خود را به ژول «joule» داد با اين وجود در بسياري از كشورها هنوز به عنوان ملاك سنجش انرژي از آن استفاده مي شود. انرژي موجود در غذا هنوز هم با كالري بيان مي شود.

كالري به دو صورت تعريف مي شود: كالري بزرگ يا كيلوگرم كالري كه همان كالري غذا «food calorie» است مقدار انرژي لازم براي افزايش دماي يك كيلوگرم آب به ميزان يك درجه ي سانتيگراد (تحت فشار هواي يك اتمسفر) است. اين مقدار انرژي معادل 4.2 ژول است. تعريف دوم كالري، كالري كوچك است كه افزايش همان دما براي يك گرم آب است و مقدار آن يك هزارم كالري بزرگ است.

اما اين «يك درجه» افزايش منبع بروز خطا است چرا كه هر شخصي مي تواند از هر دمايي كار سنجش را شروع كند. براي يكنواخت سازي، سه نوع كالري تعريف شده است كه ملاك نامگذاري آنها دماي متوسط شروع و پايان براي اندازه گيري يك درجه است. اين موارد در جدول زير ليست شده اند. مشاهده مي شود كه تفاوت مقدار انرژي در كالري هاي مختلف چيزي در حدود هزارم يا صدم ژول است و اين خطا  در محاسبات معمولي اثر چنداني ندارد.

بنابراين، ملاك دماي 14.5 دليل خاصي ندارد جز آنكه يك قرارداد است كه به منظور يكنواخت شدن روند انجام آزمايش در سراسر دنيا تنظيم شده است. بفهمي نفهمي ياد آن لطيفه ي معروف افتادم كه از فلاني پرسيدند مركز دنيا كجاست؟ گفت: همينجا. گفتند: چرا؟ گفت اگر قبول نداريد برويد متر كنيد! حالا ظاهراً قصه ي كالري هم همين است اگر 14.5 را قبول نداريد برويد متر كنيد!!

مرجع براي مطالعه ي بيشتر

International Standard ISO 31-4: Quantities and units – Part 4: Heat. Annex B

واژه نامه

-----

*****************************