دايره المعارف جيبي

وقتي، به هر دليلي، اتمهاي گازهاي پراكنده به يكديگر نزديك شوند، يك هسته ي اوليه  شكل مي گيرد. اين هسته، جاذبه دارد و به مرور، گازهاي بيشتري را به سمت خودش مي كشد و حتي شروع به جذب ذرات جامد مي كند. طي اين مراحل دماي اين هسته افزايش مي يابد. اگر مواد به قدر كافي به اين هسته جذب شود سر انجام زماني مي رسد كه تبديل هيدروژن به هليوم شروع مي شود. با شروع اين عمل، مقدار زيادي گاز از اين هسته به فضا فوران مي كند و يك پروتو استار «Protostar» تشكيل مي شود. اين پروتو استار رفته رفته به يك «ستاره» تبديل مي شود يعني چيزي شبيه خورشيد ما.

رنگين كماني بدون باران
در اين فوران مواد، گازها با دماهاي مختلفي وجود دارد. اگر دماي گاز طوري باشد كه رنگ آن در محدوده ي بينايي انسان قرار گيرد، اين پديده را با نام «Herbig-Haro» يا به اختصار «HH» مي شناسند. دليل اين نامگذاري اين است كه اين پديده در ابتدا به وسيله ي دو اختر شناس به نامهاي «Herbig» در سال 1951 و «Haro» در سال 1952 مشاهده شد. البته توجيه علمي قضيه را بعدها، دانشمندان ديگر براي پديده ي «HH» بيان نمودند.

«Herbig-Haro» هاي شناسايي شده با حروف «HH» و ذكر يك كد عددي شناسايي مي شوند. «HH34» يكي از واضح ترين «HH»هايي است كه اجزاي آن كاملاً واضح و قابل تشخيص هستند. مكان «HH34» در صورت فلكي اوريون و در «Orion Nebula» است. اگر به شناسايي صورت فلكي اوريون در آسمان علاقه مند بوديد اينجا را كليك كنيد. «HH34» يكي از معروف ترين و در عين حال زيباترين «Herbig-Haro»هاي شناسايي شده تاكنون است.

توضيح اين نكته ضروري است كه فضاي بين ستاره ها و سياره ها كاملاً خالي نيست بلكه با گازهاي بسيار رقيقي پر شده است. در جايي خواندم كه عمده ي اين گازها هيدروژن است. حالا در نظر بگيريد مواد خارج شده از ستاره ي در حال تولد، با آن سرعت بالا به اين محيط آرام برخورد كند. در اين حالت با يك «شوك» «shock» سرعت مواد فوران يافته تا حد صفر كاهش مي يابد. اين شوك ظاهري مشابه «كمان» «Bow shock» دارد. فشار محيط اطراف از فشار اين جت عظيم مواد بسيار كمتر است پس: همان داستان الماسها «Mach disk, Shock diamonds» تكرار مي شود. (داستان را فراموش كرده ايد؟ اشكالي ندارد لطفاً اينجا كليك كنيد.) اگر خاطرتان باشد در آنجا گفتم كه ادامه ي داستان الماسها را بعداً تعريف مي كنم و اينك ادامه ي ماجرا....

سه عدد جالب
1- «Herbig-Haro» از نظر ستاره شناسي پديده هاي موقتي و گذرا هستند. فكر مي كنيد عمر يك «Herbig-Haro» چقدر است؟
جواب: چند هزار سال زميني

2- سرعت حركت يك «Herbig-Haro» در مقياس ستاره شناسي چندان سريع نيست.فكر مي كنيد اين سرعت چقدر است؟
جواب: بين 100 تا 1000 كيلومتر در ثانيه (توجه داشته باشيد كيلومتر-در-ثانيه)

3- عرض شوك كماني «Herbig-Haro» معمولاً چقدر است؟
جواب: بين 300 تا 1000 واحد ستاره شناسي «Astronomical Unit». يك واحد ستاره شناسي فاصله ي بين زمين تا خورشيد است.بنابراين اعداد 300 و 1000 چيزي حدود 45 تا 150 ميليارد كيلومتر خواهند بود.

نشد! هنوز دلم خنك نشده! بگذاريد يك مقياس ملموس تر ارايه كنم:

نگاهي به عدد «صفر» فارسي روي كيبرد كامپيوتر خود بياندازيد. اين «صفر» را كره ي زمين فرض كنيد با تمام 7-8 ميليارد جمعيت و صد و چند كشورش.
حالا، در مقايسه با اين كره ي زمين فرضي، عرض يك كمان «Herbig-Haro» به طور متوسط و با تخفيف ويژه به مناسبت سال جديد، به اندازه ي 8 تا 23 كيلومتر است.

تصوير زير «HH47» را نشان مي دهد. طول اين فوران عظيم چيزي حدود 3 تريليون «Trillion» مايل است يعني 5 كوئينتيليون «Quintillion» كيلومتر يعني عدد 5 با قرار دادن 18 صفر ناقابل جلوي آن. با در نظر گرفتن همان مقياس قبلي يعني صفر كيبرد به جاي كره ي زمين، طول اين «Herbig-Haro» به اندازه ي 5 برابر فاصله ي زمين تا خورشيد است.

اين يكي ركورد شكسته است «HH111» با طولي معادل 12 سال نوري. در تصوير «HH111» الماسهاي شوك به خوبي مشخص هستند. توجه كنيد كه مبدا شروع «HH111» يعني سمت راست تصوير، به صورت مادون قرمز عكس برداري شده است. به بيان ديگر، اين ناحيه با چشم و تلسكوپ معمولي قابل رويت نيست چون طول موج نور آن در محدوده ي بينايي انسان قرار ندارد.

به عنوان حسن ختام، اين هم تصويري تمام قد از «HH34» .«HH34» در قسمت پايين متمايل به راست قابل رويت است و طبق متن ذكر شده در مرجع عكس، عامل ايجاد كننده ي پديده ي آبشار مانندي كه از بالا تا پايين عكس را اشغال كرده مشخص نيست.

گاهي اوقات بحثهايي بين دوستان رد و بدل مي شود كه آيا خدايي هست يا نه. شخصاً هيچگاه به اين نوع بحثها وارد نمي شوم و فقط استدلالهاي طرفين را گوش مي كنم. نظر شخصي خودم اين است كه در چنين قضيه اي «عقل» به تنهايي كم مي آورد. وقتي به يك «Herbig-Haro» نگاه مي كنم و بچه گانه سعي مي كنم آن ابعاد و سرعت را با مقياسهاي زميني خودمان بسنجم، از خودم خنده ام مي گيرد. وقتي آن تصاوير مبهوت كننده را مي بينم، ايستادن در برابر هنرمند خالق اين اثر را خلاف ادب مي بينم و شايد سر به خاك ساييدن ابتدايي ترين خشوع در برابرش باشد. آيا خدايي هست يا نه؟ كاري به اين كارها ندارم. فقط وقتي عظمت «Herbig-Haro» را مي بينم، (البته اگر واژه ي «عظمت» براي توصيف آن مناسب باشد!)، از تمام فخر فروختنها،  خودخواهي ها و خود بزرگ بيني هاي بشري خنده ام مي گيرد.


مراجع

*http://www.answers.com/topic/herbig-haro-object
*http://spacetelescope.org/images/opo9524g/
*http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/970422f.html
*http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/features/news/26apr05.html

واژه نامه

**********************